چند مسئله از شطرنج قدیم ایران
بی شک ایرانیان نقش چشمگیری در به وجود آمدن شطرنج و پیشرفت آن در طول تاریخ داشته اند، اگر چه به دلیل نبودن روشهای ثبت بازی ، هیچ بازی کاملی از گذشته به دست ما نرسیده است اما چندین مسئله که از پیشینیان برای ما به یادگار مانده ، نشان می دهد که ایرانیان در این بازی به پیشرفتهای زیادی دست یافته و زیبایی آن را به کمال رسانده بودند.
قسمت اول این نوشته، مقاله ای با عنوان « چند مسئله از شطرنج قدیم ایران » به قلم هادی مومنی قهرمان اسبق شطرنج ایران است که از ویژه نامه شطرنج مجله دانشمند تیرماه 1369 عینا نقل می شود در ادامه چند مسئله دیگر از پیشگفتار مفصل مرحوم هوشنگ سبقتی که با عنوان « شترنج* در ایران از ورای شعر و ادب پارسی » بر ترجمه خود از کتاب هنر شترنج اثر ناتاله رامینی نوشته، آورده شده است. قبل از پرداختن به مسایل لازم به ذکر است در شطرنج قدیم علاوه بر نبودن قانون قعله رفتن و گرفتن پیاده در عبور ( ان پاسانت ) حرکات مهره های وزیر و فیل با شطرنج امروز تفاوتهایی به شرح زیر داشت:
حرکت وزیر: حرکت یک خانه و مورب. مثلا وزیری که در خانه e4 باشد تنها خانه های d3, f3, d5,f5 را کنترل میکند.
حرکت فیل: حرکت دو خانه و مورب علاوه بر اینکه میتوانسته از روی مهره ها بپرد(مانند اسب). مثلا فیل واقع در خانه e4 خانه های c2 , g2 , c6 , g6 را زیر ضرب دارد.
ضمنا نگارش حرکات در مقاله هادی مومنی با علایم اختصاری فرانسوی (R.D.C.F.T.P) و در کتاب هنر شترنج با علایم ایتالیایی(R.D.C.A.T.P) بود که در اینجا جهت همسانسازی وهمچنین رواج بیشتر علایم اختصاری انگلیسی (K.Q.N.B.R.P) در نگارش حرکات هر دو از این علایم استفاده شده است .
*مرحوم سبقتی املای « شترنج» را درست تر دانسته و در کتاب نیز به این شکل آورده است.
در سال 847 میلادی العدلی نویسنده کتاب شطرنج و بزرگترین شطرنجباز عصر، در رویارویی با رازی شطرنجباز ایرانی در حضور خلیفه شکست خورد. رازی را اولین قهرمان غیر رسمی شطرنج جهان به حساب می آورند. بعدها الصولی و لجلاج که اولی ترک و دومی ایرانی بود از شطرنجبازان بزرگ عصر محسوب می شدند و هر دو در زمینه شطرنج دارای کتاب بودند. بعدها از ابو اسحاق ایرانی مقلب به ابن اقلیدس صاحب کتاب «مجموع فی منصوبات شطرنج» و بسیاری دیگر نام برده شده است. کتاب لجلاج که به تحریف عامه بعدها لیلاج خوانده شد منصوبات شطرنج نام دارد. سعدی می گوید:
من سخن راست نوشتم تو اگر راست بخوانی
جرم لجلاج نباشد چو تو شطرنج ندانی
او در قرن چهارم هجری در شیراز نزد عضدالدوله دیلمی می زیست و در همانجا در گذشت.
این مسئله به مات دلارام معروف است (کتاب الصولی) و از اولین مسائل شطرنج دنیا محسوب می شود و قدمت آن به 1100 سال قبل می رسد. سفید شروع و در 6 حرکت به پیروزی می رسد. توجه داشته باشید که در آن زمان حرکت فیل به صورت مورب بوده و فیل فقط می توانست دو خانه حرکت کند و از روی مهره ها بپرد. یعنی فیل h3 در این صفحه می تواند فقط به خانه های f5 و f1 برود.
راه حل :
1.Rh8+ K.h8 2.Bf5+ Rh2 3.R.h2+ Kg8 4.Rh8+ K.g8 5.g7+ Kg8 6.Nh6#
توجه داشته باشید که اگر حرکت فیل به شکل امروزین آن بود، ادامه
1.Rh8+ Kh8 2.Bg2+ Kg8 3.Bd5+ Kf8 4. Rh8# به مات منتهی می شود.
مسئله فردوسی: این مسئله منسوب به حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر گرانقدر است.
سفید شروع و می برد. راه حل:
1.Ra4 R.a4 2.Rh3+ …… 3.Rb4+ ,و سفید می برد
و این هم مسئله سوم: قرمز بازی می کند و می برد! شطرنج قدیم ایران با دو رنگ قرمز و سیاه مشخص می شد. به زبان امروزی باید گفت : سفید شروع و در 5 حرکت می برد.
راه حل:
1.Rh7+ Kg8 2.Nf6+ Kf8 3.e7+ N.e7 4.Rf7+ N.f7 5.Ne6#
چنین ترکیبهای زیبایی نمایانگر سطح شطرنج در آن روزگار است.
یادگار ما از هنر گذشتگان
( از کتاب راحه الصدور راوندی به روایت هوشنگ سبقتی در کتاب هنر شترنج)
1- سفید شروع و می برد
1.Bf5+ Kg8 2.Rh8+ K.h8 3.Ra8#
2- سفید شروع و می برد
1.Rd7+ Q.d7 2.e7 #
3- سیاه شروع و می برد
1…. d3+ 2.Kb1 Rg1+ 3.Bc1 Ra1+ 4.K.a1 R.c1#
4- سیاه شروع و می برد.
1….. Rh5+ 2.Rh2 Kg3
3.R.h5 Qg2#
3.Be3 R.h2+ 4.Kg1 Qg2 5…….. Rh1#
