Khi nào thì nhập thành?
Nguồn gốc
Nhập thành là một trong những nước đi đặc biệt nhất trong cờ vua, nó là nước đi cho phép người chơi di chuyển cả hai quân cùng một lúc, nó giúp quân vua có thể lui vào nơi an toàn hơn, đồng thời nhường chỗ cho quân hạng nặng của mình có thể vào cuộc. Và sự ra đời của nước đi này có ảnh hưởng lớn đến cách chúng ta chơi cờ vua, đặc biệt là ở cách ta tổ chức tấn công chiếu hết theo nhiều cách khác nhau. Vì lẽ đó, nếu một người muốn học cách để tấn công vua đối phương, việc tìm hiểu về ý nghĩa chung của nước đi này sẽ là điều đáng để xem xét.
Dù sự tồn tại của nước nhập thành trong luật cờ hiện đại cũng chưa phải là quá lâu, sự phức tạp và độc đáo của nó chắc chắn đã không xuất hiện chỉ sau một đêm. Thay vào đó, nước đi này được phát triển chậm rãi từ thế kỷ này sang thế kỷ khác cùng với sự cải tiến trong luật của cờ vua.
Đã không có ghi chép hay dấu vết nào về nước nhập thành trong cờ chaturanga của Ấn Độ và kể cả trò shatranj của người Ả Rập, dù cả hai trò chơi này đều là tiền thân của cờ vua ngày nay. Những dấu vết đầu tiên về bất kỳ nước đi bất thường hay đặc biệt của quân vua đã được tìm thấy trong cờ vua châu Âu thời Trung cổ. Đây có thể được mô tả là lần sửa đổi shatranj đầu tiên và không mấy quan trọng nhằm tăng cường khả năng di chuyển của các quân cờ. Một nguồn lịch sử chứng thực cho lần sửa đổi đầu tiên này là một tác phẩm của vị thầy tu dòng Dominic - Jacobus de Cessolis, trong đó ghi lại các quy tắc chi phối việc di chuyển của từng quân cờ vào thời điểm đó. Trong cuốn sách có ghi rằng, quân vua, hậu và tốt bên cạnh việc có thể đi như thường thì còn có quyền thực hiện nước đi đầu tiên là hai ô vuông. Từ cải cách ban đầu này, nước đi tốt lên hai ô vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay. Trong khi quân hậu thì rất khác khi nó được trao cho khả năng di chuyển như hiện tại trong cuộc cải cách lớn của trò chơi vào cuối thế kỷ 15. Riêng với quân vua, nó đã được phát triển và thay đổi thêm cho đến khi cuối cùng có hình dạng như ngày nay là nước nhập thành.
Sau tác phẩm của Cessolis, nhiều nguồn khác cũng đã xác nhận về sự ra đời của nước đi của quân vua, mặc dù các điều kiện cụ thể chi phối nước đi này có thể khác nhau. Hình thức được ghi chép thường xuyên nhất là vua có thể nhảy qua quân khác như quân Mã ("Freudensprung"), với hạn chế là không được phép di chuyển quá hàng ngang thứ 2. Hình thức tiếp theo, xuất hiện ở Ý vào thế kỷ 16, đã bao gồm một chuyển động của quân xe trong cùng một nước đi - một bước gần hơn với nước nhập thành ngày nay. Quân vua có thể nhảy như quân Mã, và luật chơi quy định rằng vua có thể tùy ý nhảy từ e1 sang g1 hoặc h1, còn quân xe từ h1 sang f1 hoặc e1. Kiểu nhập thành tự do (hay nhập thành kiểu Ý) này vẫn tồn tại cho đến thế kỷ 19, khi nó về sau được thay thế bởi luật phổ biến hơn và cũng là luật ngày nay, được giới thiệu ở Pháp vào thế kỷ 18.
Phần viết ngắn gọn về lịch sử phát triển của nước nhập thành vừa rồi là một minh họa tốt cho sự phát triển dần dần của các quy tắc chơi cờ vua, và cho thấy rõ ràng rằng các quy tắc này đã được thay đổi và hoàn thiện với mong muốn làm phong phú thêm trò chơi. Xu hướng chung thời đó là tạo cho các quân cờ khả năng di chuyển năng động hơn, phản ánh sự gia tăng hoạt động của các phong trào xã hội ở châu Âu từ thời Trung cổ trở đi.
Bên cạnh sự phát triển chung trong luật cờ vua, sự ra đời và áp dụng của nước nhập thành còn chịu ảnh hưởng gián tiếp từ cuộc cải cách vĩ đại của thế kỷ 15. Cuộc cải cách này, hay có thể nói là bản update game đã biến từ quân fers, chỉ di chuyển được 1 ô theo đường chéo, thành một quân hậu mạnh vô cùng. Và từ quân alfil, chỉ đi chéo 2 ô mà không thể đi vào ô đầu, thành quân tượng ngày nay mà chúng ta biết. Trước đây, quân vua đã từng là quân cờ mạnh nhất, nhưng trong loại cờ mới này, với sự xuất hiện của ba quân tầm xa (Hậu, Xe và Tượng), khả năng chiến đấu của vua đã bị suy giảm. Giờ đây, quân vua trở thành một trở ngại với những bước di chuyển chậm chạp, và vị trí của nó ở trung tâm hàng sau ngay lập tức nổi bật như một lỗi trong cấu trúc của ván cờ.
Ở một mặt, quân vua cần phải được bảo vệ trước sự hiện diện của các quân cờ khác mạnh mẽ hơn, và ở mặt khác, nó cần rời khỏi trung tâm để không cản trở các quân của chính mình. Vì lý do này, sẽ là điều cần thiết để nhanh chóng đưa vua rời khỏi vị trí ban đầu càng nhanh càng tốt, từ việc nhập thành trong 2 nước đã chuyển dần sang thực hiện chỉ trong một lượt đi duy nhất. Do đó, sự phát triển của nước đi đặc biệt này không chỉ được tìm thấy qua lịch sử của cờ vua mà còn ở chính logic của trò chơi: nó tồn tại như một sự bổ sung cần thiết trước sự xuất hiện của các quân cờ khác mạnh hơn. Ngày nay, chúng ta bắt đầu một ván cờ với các quân cờ được sắp xếp chẳng khác phiên bản cổ xưa của nó là bao. Quân vua vẫn được đặt ở giữa bàn cờ, nhưng nhờ có nước nhập thành, nó đã có thể nhanh chóng di chuyển sang một vị trí mới để phù hợp hơn với luật cờ vua hiện đại.
Ý nghĩa của nước nhập thành
Các nước đi trong cờ vua nói chung đều có thể được quan sát dưới góc nhìn về tính linh hoạt (dynamic) và thế trận (positional) của nó. Chúng tùy thuộc vào việc ta xem như một phần của chuỗi nước đi khác nhau hay là đặc điểm mang tính cố định.
Nước nhập thành trong khi đó, không cần phải nghi ngờ, giúp cải thiện rất tốt tính linh hoạt của một thế trận. Khi một người nhập thành xong, nó mở ra rất nhiều khả năng khác nhau mà trước đó đã không có được. Anh ấy gia tăng sức mạnh cho quân xe, giải phóng ô e1 để có thể tổ chức tấn công trên cột e, hơn thế nữa, anh còn nhanh chóng chuẩn bị cho nó có thể liên kết với quân xe còn lại (khi các quân khác đã rời khỏi hàng ngang cuối), kết quả là cả hai quân xe sẽ bảo vệ lẫn nhau, hoặc cùng phối hợp để có thể tấn công đối phương.
Ở mặt khác, nhập thành cũng là một nước đi mang tính thế trận, và đồng thời là một nước cung cấp yếu tố mang tính cố định cho thế trận ấy. Nước nhập thành chỉ có thể thực hiện một lần trong ván đấu, nghĩa là theo luật, quân vua sẽ chỉ đứng ở một bên sau khi nó đã nhập thành. Trong nhiều trường hợp, quân vua có thể tự nhấc chân mình lên và đi đến bất cứ ô nào trên bàn cờ với ít nhiều khó khăn khác nhau. Vậy nên, tính cố định ở đây sẽ chỉ mang tính tương đối, và trên thực tế, vị trí của vua sau khi đã nhập thành thường là một đặc điểm thế trận cố định, ít nhất là cho đến giai đoạn tàn cuộc.
Trước khi nhập thành, quân vua sẽ có 3 lựa chọn khả dĩ: tiếp tục đứng ở chỗ cũ, hoặc nhập thành qua bên trái hoặc bên phải. Khi đã nhập thành xong, vua lúc này chẳng còn lựa chọn nào khác nữa, nó đã có mái nhà của mình, đã có một "địa chỉ" riêng, và tất nhiên, quân địch có thể dựa vào đó để thực hiện kế hoạch của mình. Tóm lại, nước nhập thành dĩ nhiên là giúp quân vua an toàn hơn, nhưng đồng thời cũng đưa nó vào một khu vực cụ thể trên bàn cờ. Những lợi thế không thể chối cãi của việc nhập thành cũng bị bù trừ bởi một số bất lợi nhất định.
Nhập thành nhân tạo
Đúng thế, trong cờ vua ta có một thuật ngữ gọi là "nhập thành nhân tạo" (artificial castling), dù tôi thích gọi là "nhập thành bằng tay" hơn nhưng mà sao cũng được. Thuật ngữ này chỉ việc kỳ thủ tự sắp xếp thế nhập thành bằng nhiều nước đi khác nhau giữa quân vua và xe, thay vì làm vậy chỉ trong một nước. Ta hãy cùng quan sát ví dụ đơn giản ở dưới:
Tuy nhiên, Trắng, với kinh nghiệm giải đố dày dặn trên chess.com đã ngay lập tức nhìn ra mánh khóe rẻ tiền này và không chọn bắt quân mã ở e4 ngay. Trắng thấy mình có thể tước đi quyền nhập thành của Đen bằng cách sử dụng quân tượng.
Giờ đây lợi thế áp đảo trong thế trận của Đen đã rõ ràng và bạn đã thấy được cách "nhập thành nhân tạo" được thực hiện. Dù Đen đã tiêu tốn 3 lượt đi để nhập thành, Trắng lại không thể vắt được chút lợi thế nào từ nó ( Bxf7+, Nxe4 và Ng3). Nói cách khác, Đen hoàn thành được mục tiêu còn Trắng chỉ có đưa quân mã từ c3 sang g3.
Thời điểm thích hợp để nhập thành
Người mới tập chơi hầu hết được khuyên hãy nhập thành càng sớm càng tốt. Và đây là một lời khuyên hữu dụng và hợp lý trong hầu hết các trường hợp. Trong khi đó, những người chơi thiếu kinh nghiệm thì lại từ chối việc nhập thành rất thường xuyên. Họ trì hoãn nó một cách không cần thiết rồi bỗng rơi vào thế khó, và nhập thành lúc này đã quá muộn! Vậy nên quy tắc chung là một người cần phải nhập thành càng sớm càng tốt, nhưng vẫn là điều cần thiết để nhấn mạnh rằng, nó vẫn có một số ngoại lệ nhất định. Bất cứ kỳ thủ nào với nhiều kinh nghiệm cũng đều sẽ nắm bắt được tình huống khi nào là thích hợp để trì hoãn nhập thành, còn khi nào thì không. Và để giải thích mọi thứ rõ ràng hơn thay vì chỉ kêu độc giả cứ "chơi nhiều lên", tôi sẽ chỉ ra nhiều trường hợp khác nhau kèm theo ví dụ.
1. Nhập thành bị hoãn, hoặc không được thực hiện khi có nước đi khác hữu dụng hơn
Điều này có thể đơn giản như bắt lấy quân đối phương, làm suy yếu thế trận của họ, hay hấp dẫn hơn, tổ chức một cuộc tấn công. Nếu một cuộc tấn công đủ mạnh và mang về lợi ích lớn (ăn hơn quân, chiếu hết), bên tấn công sẽ thường không nhập thành, vì anh ta đã thắng rồi. Trường hợp này không cần phải dùng ví dụ để minh họa.
2. Nhập thành bị hoãn, bởi vì tình hình vẫn đang rất nguy hiểm
Nhiều trường hợp vua sau khi nhập thành lại rơi vào vùng nguy hiểm, vậy nên để chuẩn bị cho nước này, trước tiên ta cần phải loại bỏ mối đe dọa. Chẳng hạn như đổi lấy quân cờ đang đe dọa của đối phương, hoặc điều động quân cờ của mình đến vị trí phòng thủ.
Sự nguy hiểm khi nhập thành quá sớm có thể được quan sát qua ví dụ sau đây, được lấy từ một biến thể của Phòng thủ Pháp mà tôi từng viết rất lâu về trước:
3. Nhập thành bị hoãn, vì người chơi muốn nhập thành ở phía khác
Dù có thể nhập thành ngay, một người có thể chọn nhập thành ở bên khác nên cần thời gian để chuẩn bị nó. Tương tự như vậy, anh ta có thể chờ đến khi đối phương nhập thành, rồi sau đó mới quyết định sẽ nhập thành ở đâu. Nếu anh muốn chơi mạo hiểm, muốn tổ chức tấn công, anh có thể chọn nhập thành khác phía; nếu anh muốn chơi ôn hòa, hay làm chậm quá trình tấn công của đối phương, anh có thể chọn nhập thành cùng phía.
Trong nhiều ván đấu giữa các kiện tướng, tình huống này cũng xảy ra khá thường xuyên, nó giống như chờ đợi đối phương lật ngửa con bài của mình lên rồi sau đó mới đưa ra quyết định. Tất nhiên, việc hoãn nhập thành như vậy cần được đảm bảo sẽ không gây nguy hiểm nào cho quân vua. Và vua có khả năng cao bị rơi vào nguy hiểm trong thế trận thoáng hơn là khép kín.
Ở hình trên, đến lượt Trắng đi, anh ta có thể nhập thành gần ngay lập tức nếu muốn. Nhưng nếu suy nghĩ kỹ hơn, sau 1. O-O thì Đen cũng sẽ chơi 1... O-O, và làm thế nào để tổ chức tấn công bây giờ? Với thế trận khép kín như vậy, các quân cờ của Trắng gần như không thể làm được gì cả. Anh có thể chọn đẩy tốt h3 và g4 để công lên kèm theo chuẩn bị nó bằng nước Qd2. Nhưng đối thủ anh ta dễ gì mà nằm im ở đó? Đen có thể củng cố cánh vua của mình bằng đẩy tốt lên g6, đưa xe từ f8-f7-g7 và thành trì của vua Đen sẽ vô cùng vững chắc. Đòn tấn công dựa vào việc đẩy tốt lên g4 của Trắng sẽ mất đi hiệu lực rõ rệt, và anh ta cũng nhận thấy quân vua đứng ở g1 chẳng hợp lý chút nào. Nó lẽ ra phải được nhập thành bên cánh hậu, để khi đó 2 quân xe của mình dễ dàng tác chiến ở g1 và h1 hơn.
Tuy nhiên, nếu Trắng chọn đi 1. Qd2 rồi sau đó 2. O-O-O, Đen cũng sẽ bắt chước và nhập thành xa. Và việc tổ chức tấn công bằng g4 mất đi hiệu quả của nó khi mục tiêu cần để chiếu hết lại ở phía bên kia của bàn cờ. Nếu Trắng thử tổ chức tấn công tương tự ở bên cánh hậu bằng nước b4, thì vấn đề cũ lại xuất hiện, quân vua đứng ở c1 chỉ tổ vướng chân các quân khác trong lúc tấn công. Vì những lý do trên, Trắng quyết định hoãn lại việc nhập thành và chờ đợi. Anh ấy có thể chơi 1. Qd2 (hoặc Qe2) và khi đối thủ nhập thành ở phía nào, anh sẽ nhập thành ở phía ngược lại để tối đa hóa khả năng tổ chức tấn công của mình.
4. Nhập thành bị hoãn, hoặc có khi không bao giờ được chơi, trong một số thế trận có trung tâm bị khóa vĩnh viễn
Trong nhiều thế trận, việc nhập thành có thể được trì hoãn do có các tốt đứng ở trung tâm dựng thành rào chắn. Và việc khai mở cột hay đường chéo mà không đau đớn chấp nhận hy sinh quân sẽ là điều bất khả thi. Khi trung tâm bàn cờ bị khóa, quân vua cũng sẽ được an toàn khi vẫn chọn đứng ở giữa, ít nhất là trong một khoảng nào đó.
Vậy nên theo logic, các cuộc tấn công sẽ có xu hướng được tổ chức qua bên cánh ít bị chặn lại hơn, và có nhiều trường hợp, vua lại gặp nhiều nguy hiểm hơn ở bên cánh khi đã nhập thành khi so với lúc nó đứng ở giữa và được bảo vệ bởi các tốt bị chặn. Vì sự tiện lợi, ta hãy cùng quan sát lại ví dụ vừa rồi. Sau khi Trắng đi 1. Qe2 để chờ xem đối thủ sẽ nhập thành hướng nào, nước đi tốt nhất của Đen cũng sẽ là hoãn việc nhập thành, chờ đợi câu trả lời từ Trắng. Cả hai bên đều đang trì hoãn nước nhập thành, và điều này hoàn toàn khả thi, đặc biệt là trong thế trận này khi mà trung tâm bàn cờ đã bị chặn đứng. Các cuộc tấn công chỉ có thể được tổ chức qua 2 bên cánh, và quân vua hiện tại vẫn khá an toàn khi ở giữa. Các nước tiếp theo có thể diễn biến như sau:
Tình hình hiện đã bớt nguy hiểm hơn cho Đen khi nhập thành xa. Nếu Trắng chọn nhập thành gần 4. O-O, Đen chỉ cần đưa xe từ d1 sang g8 và đe dọa đẩy g5. Đòn tấn công mà Đen tổ chức khi đó sẽ "chạm vào mặt" vua Trắng trước khi có thể kịp làm gì ngược lại cho bên Đen. Trong khi nếu Trắng nhập thành xa 4. O-O-O, thì mức độ nguy hiểm khi bị tấn công sẽ biến mất và Đen có thể thả lỏng.
Dù sau ví dụ vừa rồi, bên Đen đã chọn nhập thành, nhưng trên thực tế vẫn một số thế trận khép kín tới nỗi mà việc nhập thành còn không hề diễn ra, và các quân vua chọn đứng ở giữa bàn cờ vĩnh viễn. Ngay cả trong thế cờ trên, Trắng hoàn toàn có thể từ chối nhập thành, anh ấy có thể đưa vua lên f2 để kết nối hai quân xe và thậm chí là lên e3.
5. Nhập thành là không cần thiết, vì cờ sắp chuyển sang tàn cuộc
Trong trường hợp này, quân vua sẽ phù hợp hơn khi đứng ở giữa bàn cờ.
Vua Trắng sau khi bắt lại hậu Đen sẽ không cần phải lo lắng mình có nhập thành hay không. Với sự thiếu vắng quân hậu ở hai bên, ván cờ sẽ chuyển dần sang cờ tàn, quân vua đứng ở giữa lúc này không những an toàn mà còn có thể linh hoạt hơn cho nhiều mục đích khác nhau.
Ví dụ khác:
Nhưng dù ván cờ sắp chuyển sang cờ tàn, và quân vua sẽ ở vị trí tốt hơn khi đứng ở giữa, kỳ thủ cũng luôn phải cân nhắc trước các cơ hội mà đối thủ có thể tận dụng để tấn công vua của mình. Vậy nên, sự an toàn trước cuộc tấn công và khả năng thực hiện các nước đổi quân sẽ là hai yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến việc một người sẽ chọn từ bỏ quyền nhập thành hay không.
Tóm lại, tất cả các trường hợp nước nhập thành có thể được hoãn hoặc đình chỉ mà tôi đã viết được dùng để khuyên các bạn đọc hãy suy nghĩ về vấn đề một cách sâu sắc hơn, và bất cứ quy tắc nào trong cờ vua cũng phải được áp dụng thật linh hoạt. Việc có kinh nghiệm và hiểu biết sẽ là điều cần thiết để bạn sau này có thể ra quyết định chính xác hơn khi nào thì nên nhập thành.
Cuối cùng, thêm một gợi ý nữa: ngay cả khi ta có lý do thích hợp để hoãn nước nhập thành, việc giữ cho mình có thể thực hiện nước đi đó trong một lượt đi (tempo) cũng sẽ rất hữu ích. Nó cũng giống như bảo hiểm phòng ngừa rủi ro thôi. Và điều cũng quan trọng khác là có sự khác biệt rất lớn giữa một và hai tempo, nhất là khi đối phương tấn công bất ngờ mà vua của mình vẫn chưa kịp nhập thành. Vì lý do vậy, bạn cần chuẩn bị sẵn sàng cho việc nhập thành, và từ đó có thể cân nhắc nên hoãn nó một lúc hay không. Xem ván 1 tại giải vô địch thế giới 2024 giữa Ding Liren và Gukesh D.
Cảm ơn vì đã đọc.
