Satrançta Laytmotif
Satrancı güzel kılan unsurların başında oyuncuların, hem hayattaki hem de tahtadaki biricik (oyun) karakterleriyle nevi şahsına münhasır kişiler olması. Tahtaya döndüğümüzde de benzer bir durum söz konusu: Açılış teorisinin giderek genişlemesi sonrasında çoğu zaman birbirlerine benzer konumlarla karşılaşılsa da mücadelenin bir noktasında karşılaşmanın kontrolden çıkarak oyuncuları '2+2'nin 5 olduğu, karanlık ormanın derinliklerine sürüklemesi' heyecanımızı geçen onca zamana karşın ayakta tutan unsur olsa gerek.
Evet, doğru; istisnalar kaideyi hiçbir zaman bozmaz, ancak aykırılıkların var olması o kuralları renkli kılar. Bugünkü yazımızda da, bir etütte veya bir oyunda tekrar tekrar boy gösteren taktik durumlara göz atacağız. Analizlerimize 30'lu yılların başarılı satranç ustalarından ve aynı zamanda kurgucularından olan Hermanis Matisons'un etüdüyle başlayalım. Matisons, 1931 yılında Prag'da düzenlenen IV. Satranç Olimpiyatı'nda hem Alekhine hem de Rubinstein'i dize getirerek (!) gücünü ispatlamıştı.
Şimdi sıra güzelliği sadeliğinde yatan etüdünde:
Aslına bakarsanız etütler, mücadeledeki sonuç kaygısı sebebiyle oyun sırasında pek de göz önünde bulundurulamayan satrancın sanatsal yönü. Tam da burada bir paradoks yatıyor: Katıldıkları turnuvalar dışında satranca ayırdıkları vakitlerinde, bu tür 'pek de karşılığı olmayan' çalışmalarda, yani etüt çözme gayretinde bulunan satranç ustaları, çetin mücadelelerin yaşandığı resmî turnuva karşılaşmalarında bu yaklaşımlarının faydasını görüyorlar. Nasıl mı? Satranç tahtasında var olan fikirlerin ekonomiklik ilkesiyle (tahtada hiçbir gereksiz taşın yer almaması, birden fazla yanıtın var olmaması ve çözüme en kısa yoldan gidilmesi vesaire) en yalın biçimde sunulması etütleri antrenman yöntemlerinde değerli kılar.
Hastings 1895 Turnuvası'nı Chigorin, dönemin Dünya Şampiyonu Em. Lasker, Tarrasch ve Steinitz'in önünde kazanan Harry Nelson Pillsbury satranç dünyasına adeta bir meteor gibi düşer. Bu öylesine büyük bir zaferdir ki, genç Amerikalı'nın geleceğin Dünya Şampiyonu olduğu dahi konuşulmaktadır.
New in Chess, kısa zaman önce köklü turnuva hakkında kapsamlı bir kitap yayımladı.
Bu önemli turnuvadan yalnızca üç ay sonra, St Petersburg'da (1895/6), Lasker, Chigorin, Steinitz ve Pillsbury'nin katılımlarıyla, çok kuvvetli bir dörtlü turnuva oynanır:
Lasker Chigorin'in davetiyle oynanan dörtlü turnuvayı kazanıp gücünü ispat etmesine eder, fakat genç Amerikalı'ya yine diş geçiremez: Aralarındaki 6 oyunluk maçta üstünlük 3,5-2,5'luk skorla Pillsbury lehinedir. Ama Alman usta kazandığı oyunda unutulmaz bir hücuma imza atar:
a3- karesinden iki defa kale fedası! Her ikisinin amacı da rakip şahı saldırıya açık bir noktaya celbetmek! Veritabanlarında ve kaynaklarda hatalarla dolu bu heyecanlı partinin analizlerine erişebilirsiniz. MegaDatabase'de 'Büyük Seleflerinin' mücadelesini inceleyen elbette ki Kasparov'dan başkası olmaz!
Satranç kitaplarını baştan başa okuyabilmek çok mümkün değil ve ben bunda çok da büyük bir sakınca görmüyorum. Neticede söz edilen bir edebî eser değil, yani anlatıları anlayabilmek için bütüne hakim olmanız her defasında zorunlu olmaz. İkinci laytmotif örneğinden bahsetmek için sizi bir Sovyet oyuncuyla tanıştıracağım - Altıncı Dünya Şampiyonu Mikhail Botvinnik'in sekundantı Viacheslav Ragozin... Önemli bir açılış varyantına ismini veren Ragozin'le herhalde ilk defa Steve Giddins'in Satrançta Kazanmanın 50 Yolu kitabındaki öğretici oyunuyla tanışmıştım. Kitabı Türkçe'ye çevirirken bu oyundan edindiğim bilgileri, daha sonra kendi oyunlarımdan birinde kullanmaya çalışmıştım:
Ragozin, Lilienthal'i Nimzo-Hint Savunması'nda ortaya koyduğu harika savunmayla dize getirirken, bir değil, iki defa kalite fedasına başvurmuş (27...Kxe3! / 32...Kxc2!) ve ilerlemiş bağlı geçer piyonlarıyla sonuca gitmişti:
Nadir rastlanmakla birlikte, bir oyunda iki ayrı kalite fedasına rastlamak değildi aslında burada sunmak istediğim laytmotif. Ragozin hakkında yazılmış olan bir kitapta gördüğüm ilk oyunda (Rozenthal-Ragozin, 1928) karşıma çıkandı beni şaşırtan:
Tıpkı Lilienthal oyununda olduğu gibi, Siyah tam 27. hamlede ...Kxe3! alışına başvuruyor. Burada amaçlanan f2- karesinin hassasiyetini savunmakta olan e2- kalesini saptırmak. Ne tesadüf!
Bu noktaya kadar oyunları ancak hafif analizlerle sizlere sundum. Bence modern zamanların en etkileyici laytmotifi 2006 yılında, diğer bir köklü turnuva olan Wijk aan Zee'de oynandı. Vezir-Hint Savunması karşısında harika zaferlere imza atan Bulgar Büyükusta Veselin Topalov tarafından...
